Le mot soninké du jour

[kabu tirera]

Aujourd'hui je lance ces deux mots qui signifie l'aine de la famille dans notre societe; pour connaitre que leurs sens viens de langue Bambara.
- Sooma = c'est un mot bambara; sa veut dire en soninke '' Kaadunke '' en francais sa veut dire cet enfant il est d cette famille.
Comme en bambara ils disent '' A keera sooma ye '' en soninke '' A nia kaadunke yi ''

- Sira = est aussi un mot bambara; en soninke sa veut dire '' Kille '' [Chemin]
Par exemple chez les bambara si une femme acouche sa 1er fille ils disent sa c'est ton 1er chemin '' I ka sira follo '' en soninke '' An killi fana '' 1er accouchement.

xaranmoxo an na yanpa in maxa ,baawo oku tuwaaxun ma gabo , an ga ti ; sira ni : banbaranxannen ya yi . an ra wa jagana moxo sirin ,baawa
in wa tini sooninkanxnnen ŋa . Denba nta i sara do i bonen tu
sooma xa be ga ni an wa a xa jagana ba ?
o ga da wutu banbaranu maxa moxo be ya baawa xannu ya ni i ga me walla rexe ga be ya . Sooninkanxannen xa ni : xanne ya yi fanka ga ňi a yi gannin ŋa .

[Poete soninke]

xaranmoxo an na yanpa in maxa ,baawo oku tuwaaxun ma gabo , an ga ti ; sira ni : banbaranxannen ya yi . an ra wa jagana moxo sirin ,baawa
in wa tini sooninkanxnnen ŋa. Denba nta i sara do i bonen tu
sooma xa be ga ni an wa a xa jagana ba ?
o ga da wutu banbaranu maxa moxo be ya baawa xannu ya ni i ga me walla rexe ga be ya . Sooninkanxannen xa ni : xanne ya yi fanka ga ňi a yi gannin ŋa .

O n'o xannu naxanu tu fina ken w'o xanne sanda wurewutunu n'a yanba.
Diganxanne su g'a di a wure nan xawa muurini n'a tu; bawo wure ga nta ke be ya an xanne di; an xanne feti ken ŋa an da wutu bakka xanne tana ya.

Nawaari Tirera; nd'an tirinde jaga moxosiri.
An wa tu xannu ku su na kundu ya; sooninkan xanne nda ku sefexannu filli wutu o xalle fe; i yille bakka banbaranu xanne ya di.
Bawo jagande noxon di ado muurundu noxon di o raaw'o xanne ndo xannu tananu naxan tuunu n'i jaga bakka me ya.

- Sooninko ndo banbaranu taaxen yan li ti ken ŋa; bawo nke da muurundi lanmaanu dabari ku diganxannu filli kanma sooninkan xanne noxon di n ma katu wure su kita i kanma.
Allah da ňa nda xirisu dantanto tirindi sefexannu ku wure; Iti banbaranu xannu ya ni i filli ya.

- Sooma = banbaran xanne ya ni; a wure ni ti '' Ke renme ni kaadunke yi '' Bawo banbaranu noqu ren fana be ga na saare ka noxon di xoyi 'Kaa len fana ' I na ken ňa toxorana ti '' Sooma '' '' Kaadunke '' ken wa koyini nan ti [ renme ke senne ya ni; mexe su nta yi i saarano noqu ]
A wa renme xawansaaxu koyini katta a saara yugon ŋa. xoyi banbaranu n gaa tini '' A keera sooma ye '' wolla '' I keera sooma ye ''

- Sira = banbara nxanne di a wa wuru filli wutu.
A fana ni = Kille.
A fillandi ni = Kiide wolla koni moxo tana i gaa tini Zira.
Misaale = xoyi [ Sira sun wolla zira sun ] ken na do [ Kiidi tiŋe ňa ]
Banbaranu noqu yaxare nga naa jiidi ti ren yaxare fana i naa ti ke ni an killi fana ňa [ Ika sira follo ].
Wolla nin keera sira folo ye = ke ňa killi fana ŋa.

An taali ke xa ne ga ni - Fo be ga ni xoyi '' Denba nta i sara ndo i bonen tu '' A tu xa nan ti '' Sara '' ke xa wa banbaranu noqu.
Selli an g'a mulla na [ Sara ňa yilla; a wutu an n'a wara saraxu noxon di wolla saaranaxu noxon di ] xoyi saara = saarana.
Bawo banbaranu noqu '' Sara '' nxa ni sanda ňa yi xoyi o gaa tini '' Daraja '' bawo daraja nxa ni araabu nxanne ňa.
'' Sara '' a raawa ňaana tugaade nxa yi banbaranu noqu.
Selli an g'a mulla n'a wara jamu ňa batten di xoyi teyinnu [ Jamu ndo Bone ]
[ Denba nta i jamu ndo i bonen tu ] Hari ken xa be faayi It'o da Jamu nxa wutu bakka fullu ňa.
O ga naa ti xeeri ken xa ni araabu xanne ňa - Xoyi Horoma a xa ni araabu nxanne ňa.


Hari na haqira sire kini muurundaano nsu kafumanto.
Nan saage n'o sinmayu nd'o kiilu fuutu katta xiiri baane ke be g'o su nafana.

[kabu tirera]

O n'o xannu naxanu tu fina ken w'o xanne sanda wurewutunu n'a yanba.
Diganxanne su g'a di a wure nan xawa muurini n'a tu; bawo wure ga nta ke be ya an xanne di; an xanne feti ken ŋa an da wutu bakka xanne tana ya.

Nawaari Tirera; nd'an tirinde jaga moxosiri.
An wa tu xannu ku su na kundu ya; sooninkan xanne nda ku sefexannu filli wutu o xalle fe; i yille bakka banbaranu xanne ya di.
Bawo jagande noxon di ado muurundu noxon di o raaw'o xanne ndo xannu tananu naxan tuunu n'i jaga bakka me ya.

- Sooninko ndo banbaranu taaxen yan li ti ken ŋa; bawo nke da muurundi lanmaanu dabari ku diganxannu filli kanma sooninkan xanne noxon di n ma katu wure su kita i kanma.
Allah da ňa nda xirisu dantanto tirindi sefexannu ku wure; Iti banbaranu xannu ya ni i filli ya.

- Sooma = banbaran xanne ya ni; a wure ni ti '' Ke renme ni kaadunke yi '' Bawo banbaranu noqu ren fana be ga na saare ka noxon di xoyi 'Kaa len fana ' I na ken ňa toxorana ti '' Sooma '' '' Kaadunke '' ken wa koyini nan ti [ renme ke senne ya ni; mexe su nta yi i saarano noqu ]
A wa renme xawansaaxu koyini katta a saara yugon ŋa. xoyi banbaranu n gaa tini '' A keera sooma ye '' wolla '' I keera sooma ye ''

- Sira = banbara nxanne di a wa wuru filli wutu.
A fana ni = Kille.
A fillandi ni = Kiide wolla koni moxo tana i gaa tini Zira.
Misaale = xoyi [ Sira sun wolla zira sun ] ken na do [ Kiidi tiŋe ňa ]
Banbaranu noqu yaxare nga naa jiidi ti ren yaxare fana i naa ti ke ni an killi fana ňa [ Ika sira follo ].
Wolla nin keera sira folo ye = ke ňa killi fana ŋa.

An taali ke xa ne ga ni - Fo be ga ni xoyi '' Denba nta i sara ndo i bonen tu '' A tu xa nan ti '' Sara '' ke xa wa banbaranu noqu.
Selli an g'a mulla na [ Sara ňa yilla; a wutu an n'a wara saraxu noxon di wolla saaranaxu noxon di ] xoyi saara = saarana.
Bawo banbaranu noqu '' Sara '' nxa ni sanda ňa yi xoyi o gaa tini '' Daraja '' bawo daraja nxa ni araabu nxanne ňa.
'' Sara '' a raawa ňaana tugaade nxa yi banbaranu noqu.
Selli an g'a mulla n'a wara jamu ňa batten di xoyi teyinnu [ Jamu ndo Bone ]
[ Denba nta i jamu ndo i bonen tu ] Hari ken xa be faayi It'o da Jamu nxa wutu bakka fullu ňa.
O ga naa ti xeeri ken xa ni araabu xanne ňa - Xoyi Horoma a xa ni araabu nxanne ňa.


Hari na haqira sire kini muurundaano nsu kafumanto.
Nan saage n'o sinmayu nd'o kiilu fuutu katta xiiri baane ke be g'o su nafana.

xaranmoxo hari sa an na yanpa in maxa , muurunden ya ni
sira . Xo : sira kanňi { killen sire } sira sire { sira kanňa }
noqu be ga molla na faamu ke ni : sooninkan xannen ŋa
maxankutoni ku yogoni noquni i sigiri lagaren wa yillene na ňa { a}
Xo : siro . a siro . An sira saaxen ŋa
faranfaro { haranharo } a faranfaro . An faranfara saaxen ŋa
dinko : a dinko . An dinka saaxen ŋa .

[Poete soninke]

xaranmoxo hari sa an na yanpa in maxa , muurunden ya ni
sira . Xo : sira kanňi { killen sire } sira sire { sira kanňa }
noqu be ga molla na faamu ke ni : sooninkan xannen ŋa
maxankutoni ku yogoni noquni i sigiri lagaren wa yillene na ňa { a}
Xo : siro . a siro . An sira saaxen ŋa
faranfaro { haranharo } a faranfaro . An faranfara saaxen ŋa
dinko : a dinko . An dinka saaxen ŋa .

Harisa xottu ku filli ya ni [ Sooma a do Sira ]
Nke dunŋe an ga da yillandu ku beeni sanqi kundu; nxa saado an ga riini ti ku ya nke fina yan da ku fatanfancindu riiti ken ga ni xoyi F + H = P.
Nke da koyi gelli ro xanne ke noxo nan ti sooninkan xanne taaxuranu yillanto ya ni nxa fo su d'i koni moxo ku xottu kanma noqu Gidimaxa do Gajaaga ga naa ti Faranparoye = Jaafunu do Debuňeri do Jonboxu do Soroma naa ti Haranparoye.

Nxa fo be ga ni xoyi ku diganxannu filli [Sooma do Sira ] O xanne feti bawo an ga da riiti moxo be ya nan ti '' siro '' [An sira an saaxen ŋa] o raawa konŋo xa nan ti [ An siro an saaxen ŋa. wolla an siro an saaxen da - xoyi a ga raawa yillene ti gorobe kanmudunke ke xa yi moxo be ya nan ti An sir'an saaxen ŋa] A tu xa nan ti ''Siro'' a ken ňa ni xotte sunpon ŋa a ga naa ro sefe noxon di a naa yille.

Sooninkon ti ''Gaja yin fana ya ni gajan ŋa; ken ga fe a kutte ke su ni fo faayi ke fo tana faayi ke! ''

Misaale..
I ga naa t'an da [ Kaabu do Kaawu nan xawa ] an na mani korosini ke noxon di?
Bawo kaabu da kaawu xawansa ya - nxa kaabu ra nta ňaana kaawu ya moxon ma su ya.
Ke noqu na mani koyini ? nan ti duna fo wo fo su g'a di a n'i sigitonte ňa maxa xoyi ňiime - xoyi sooninkon gaa tini '' Lasilli '' o da lasilli ke xa wutu bakka araabunu xanne ya noxon di '' Al aslli '' wolla '' Al asllou ''

Ken ya ni n'a koyi an ŋa nan ti xotte a kaane nta faayi a falle yan faayini.

Sefaano xooro nda ken ya ko sefe noxo nan ti '' An nan maxa baxu an xenu raxen ŋa; An n'an finbi rexen ya faayi ''

[Poete soninke]

O N'o Xanne Tu

[Fodyé Cissé]

Le mot Soninké du jour est fuure (lire fouuré ) = Pirogue / bateau.
A ne pas confondre avec le mot fure ( pas de doublement de la voyelle u) qui a un autre sens.
Fure signifie cadavre ou dépouille mortelle.

Fure peut aussi avoir un autre sens.
Exemple, dans cette phrase : "Bombardier fure ña ni, Yekini di a fanxa!" => le lutteur "Bombardier" est trop faible/mou, c'est "Yékini" qui l'a terrassé.

Ces 2 mots font également des compositions avec d'autres mots pour donner un autre sens :
Ex:
fuure kanpinte = Avion
furun keesi = cercueil

[Poete soninke]

Le mot Soninké du jour est fuure (lire fouuré ) = Pirogue / bateau.
A ne pas confondre avec le mot fure ( pas de doublement de la voyelle u) qui a un autre sens.
Fure signifie cadavre ou dépouille mortelle.

Fure peut aussi avoir un autre sens.
Exemple, dans cette phrase : "Bombardier fure ña ni, Yekini di a fanxa!" => le lutteur "Bombardier" est trop faible/mou, c'est "Yékini" qui l'a terrassé.

Ces 2 mots font également des compositions avec d'autres mots pour donner un autre sens :
Ex:
fuure kanpinte = Avion
furun keesi = cercueil

Merci Cisse pour cette contribution.
[ Fuure a do Fure ] safe moxonu ndo koni moxonu i nan tinta inta baana; Bawo fana ke Fuutini ya fillandi ke xa nta fuutini; n'a tugu ti Fuure ke sigiri yaxari fuutinte ya n'a noxo.
N'a koyi nan ti sigiri yaxaru filli ga naa gemu noqu su sooninkan xanne di ken fuutini ya.

Nxa ke be ga ni xoyi '' Bombardier ni furen ña; yekini d'a fanqa '' ken xa wa konini ke nxa ke n'a fuurintaaxun ña koyini; an ta xoyi a ga kara bawo fure konini kallen falle - Fuurintaaxu nxa konini lenburaaxu ña falle a do kontoye.

[ Fuure - Fure - Fuuriye ] i nan tinta inta baana.

Noqu be ga ni [ Furun keesi = Furun sanbaxa - wolla Furun gubo - wolla Furu mare xolle ] koni moxo tana i naa ti '' Sanbaxa ''

An na haqe toxo.

[Poete soninke]

Ke ni fonlaqe yi a ga katta daabanu ndo gundun foonu sefexannu.
Xoyi... Xaasaye - xiiseye - luukeye - faxuye - wuye - guutumeye.
N'a tu ku beenu ga xaasana, ku beenu ga xiisene ado ku beenu ga faxunu wolla ku beenu ga luukene.

Xaasa / Xaasaye = Na - Jaxe - Sugo - Sii - Fare - Jarinte - Turunwe { ku beenu su faaga ke xiire kanma a su xaasana ya}.

Xiise / Xiisye = Fune { Hune }
Luuke / Luukeye = Turunwe a wa luukene.
Faxu / Faxuye = Wulle.

- Naa xaasana ya a naa ti '' N buu ''
- Jaxen xaasana na ya a naa ti '' N bee ''
- Sugo n xaasana ya a naa ti '' N beee ''
- Si n xaasa xanne ni '' hinyi nyi ''
- Fare xaasa xanneni '' haahun haahun haa ''
- Fune naa ti '' am am ~ um um ''