Les personnalités qui ont marqué l'histoire des Soninkés!

[Cheikhna Mouhamed WAGUE]

A tous ces grands hommes cités plus haut, ajoutons Manna Mamoudou Soumaré qui, ces hommes à sa suite, avait mis fin au règne des Diaogo et fondé la dynastie Manna dans le Tekrour (devenu aujourd'hui Fouta Toro) bien avant le régime de déniyanké (1512-1776) et l'Almamiyat (1776-1890).

[Cheikhna Mouhamed WAGUE]

Il faut y ajouter

Elhadj Ganda Fadiga également, car à dire vrai, il a marqué l'histoire contemporaine des Soninkés de par le monde.

[Poete soninke]

'' Kalle koota bireye nta no ''

Soninkara Yugu sire yogo faayi ke....

'' DONMONNE KAMARA '' Maxan Canba Bacco.

'' Soro nta baana; Soro nta baana ''
'' Soro nta baana; Hari Saaxan baane ''
'' Soro nta baana; Soro nta baana ''
'' Soro nta baana; Hari Faaban baane ''
'' Domonne t'in ta kanna; Hari saaxan baane ''
'' Donmonne t'in ta wurunu; Hari faaban baane ''
'' Donmonne t'in ta kanna; Hari saaxan baane ''
'' Donmonne t'in ta wurunu; Hari faaban baane ''
'' Soro nta baana; Soron ra nta baanono ''

- Ke tinmi do Maxan canba Donmonne ya yi.
A ñi saqa Gidimaxa ya yi. Eh; Maxan canba Donmonne kaagoro ya ni; A janmu ni Kamara dancoxo.
- Faabe nga kalla koota be yi; a d'a baane ya toxu saaxen maxa; Baccu baane ya ni maxan canba Donmonne.
- Donmonne faranpare ya ni; sondonme nan saaku; a nta kanna.
- Ken koota maxanbaane ke na fo fo su ko i raqen ŋa; a wa ken dabarini.
- Kaŋen dobibaane nw'a toron ŋa; A do geseri lenme bange koota baane ya yi iwa doome.
An nan katu na gesere ndo donmonne bogu me yi; ken ni kaŋen dobibaane ya.
- Ganni Yugusire ra nta tinmene gesere nta d'an batten ŋa jaare nta d'an batten ŋa.
- Kallen da ke maxanbaane do ñaxamallani fatta '' Kalle koota bireye nta no ''

'' Soro nta baana; Soro nta baana ''
'' Soro nta baana; Hari Saaxan baane ''
'' Soro nta baana; Soro nta baana ''
'' Soro nta baana; Hari faaban baane''
'' Donmonne t'in ta kanna, Hari saaxan baane ''
'' Donmonne t'in ta wurunu, Hari faaban baane ''

- Koota baane saaxen lasame a d'i yinme kaŋen su kutu bakk'i yinme ŋa; a da fo kini moodin ŋa; Ati moodin da lo konpen ŋa an n'in lenme wuyun paayi a baane ya n'in maxa yugo do yaxare; N lenme xonne gabo.
A koota moodin lo konpen ŋa; bito tanmi do karago a wa xiliwa noxon ŋa; aga bogu koota be yi a da donmonne maa xiri.
Ati moodin danŋa mani xaa ni an na mani xa wuunu?
Ati nd'an lenme wuyun paayi tanjikke do siino sikki ''33'' an lenme wuyi ni ken ya yi; X'a ga naa nyi kalla koota be yi janbanta kattan ya na karini.
Doronmu filli buna '' Lenme kuti yonki'' Saaxen ga da ken mugu a xurufu ñiiñen ŋa.
- Fonne baane Maxan canba bacco lonte n faayi; a da saaxe nyi taaxunu.
Ati; nma an xa yaaxon ga dunbu kundu manne xa ni?
A koota saaxen bogu ti moxon wa a da wasandi lenme da.
Ati nma; ati.. tanjikke do xaaxu sikki, ati ken gabo wo nma...bilaahi n naa kune ti Allah be ga d'in taga; ma duna gan giri koota be yi geseru w'in koono.
- Saaxen ga da ken mugu baane; a da xuson mundu donmonne da.
Maxan canba bacco lonte; bito tanmi do karago '' naa '' wuti; Naa nga wutini koota be yi a wa taaxunu sii yugu filli naxa marafa laxan fillon w'a kitten ŋa.
- Geseri lenme nwa taaxunu a tatten ŋa... Ati gesere ati naamu... Ati yaali ndo bone... Ati maxa bonen muuru; an ga na bonen muuru an wa bonen kitana.
- Saraasetu da '' naa '' wutu a do '' naa'' janbandi.
A koota tansege sooma lenme - kaakoro kaakoro; Gesere kundu taqen ta ken ŋa; kun yan wuru do ''naa'' batten ŋa gunne ŋa.
- Bito tunmi i gaa gunne ŋa; I ga ri bire be yi geseri lenme nga da mugu baane a ri gonbo donmonne kaaran ŋa.
Ati; Baccu baane; ke be ga debe ke yi lenki an wa tu ba? Ati ayi.
Ati deben daga do ''naa'' ŋa i konti. Ati; ken ni gaaren ya yi.

'' Yugun su daga yengewu yengewu; Kuuru yugun su daga saare saare ''
'' Yugun su daga yengewu yengewu; Sooma yugun su daga saare saare ''
'' Saasetu ga d'i kaanya; Kuuru yugun li munña munña ''
'' Saraasetu ga d'i kaanya; Sooma yugun li mosn moson ''
'' Yugun su daga yengewu yengewu; Kuuru yugun su daga saare saare ''
'' Yugun su daga yengewu yengewu; Sooma yugun su daga saare saare ''
'' Saasetu ga d'i kaanya; Kuuru yugun li munña munña ''
'' Saraasetu ga d'i kaaña; Sooma yugun li mosn moson ''

- Ken koota maxanbaane ndo geseren ŋa; i da xirixun siiti; i taaxu sii yugu filli kanma.
- Saaxen ti n lenme; ati yanqa o n sare me yi; Maxanbaane nda du tiŋa si yugon kanma a ri sigi ñiiñen ŋa a do saaxen sappi me yi.
- Yaqen ga konpe noxon ŋa; a ga da ken mugu a da xufan bag'i yinme wa; ati donmonne ati li n'an sunbu ta fillo; ati ayi '' Ton kare yiraamun ŋa sefen ñeme''
- Ati; Baccu baane an ga naa kara gunne ke yi; Soro na mani koono??
Ati unhh; Gelli ''naa'' nga ri an d'in wari ''naa'' nga ma ri xa; Laahara kootan wa o na me ñi non ŋa.
- A koota yaqen do wuyen tiirinbe; Maxan canba Donmonne do soyen tiirinbe.
Kaagoro yaxare ke; Saaxe a d'i kittun filli wutu kanmun ŋa; ati '' Yaa ra bi - Yaa Allah; Gell'in ga golli donmonne Haaba danŋa; An n'a taaxon bagandi n lenmen ŋa gunne ŋa''
- Saaxen ga da ku digaamu ko; a do saaxen do yaqen sare me yi.
- A do gesere silli janbandi; sii yugo korobinse xanne n paayi; I filli baane do Allah yi; I daga do ''naa'' batten ŋa gunne ŋa.
Wuru tanmi Saraasetu do ''naa'' ŋa saqa gunne wa marafa laxan sollun jonkoyinte nwa ''naa'' ŋa; ''Naa'' ŋa naxaane ŋa.
- Cunke ya ni; i ga rage ''naa'' ŋa; Gesere silli da donmonne komonsi a t'an da ''naa'' wori ba? Ati; yobo nda ''naa'' wori.
Ati; Baccu baane; ati o na manni xa ñaana?
A t'o n'a wara xunbene kiyen muulun ga naa bogu; Geseren ti dancoxo.
- A d'i geseren filli baane i wa saqa gunne ŋa; turunwu ndo jarinton ŋa xaasana ''KALLE KOOTA BIREYE NTA NO ''
- Maxanbaane m'a tu nan ti fi yinme ña.
- Yillen ga toxo karene; i taaxu sii yugun pilli kanma; i ri sigi Saraasetu kanma i da kuuñi; fo fo marafan sollen w'a kaaran ŋa.
Ati; Xaku ni ko yi? At'i ke ya ni maxan canba baccon ŋa.
Uhun; an janmu? At'i ke ni kamara dancoxo ya yi.
Ati geti o ma ''Naa'' wutu d'an ñ'a batten ŋa; Lenbure ke; Yaxarin muuriye ba ? m'an ñi minna yi? Ati; ñi xenqene ya; nga maate iti xa do ''naa'' daga.
Eyiwa; Saraasetu ti an li manne saasa? Ati '' Nan''
A t'an do kooni? A t'in d'in gesere d'Allah ya ni.
Uhun; Wonni ña anke nta yaagunu; A haayi ke kaara yi; Saraasetu ri jaman wa ken kaara yi.
Suraqun d'i kittun taaxu marafan xoren ŋa; I da katton taaxu me yi.
- Katto ku tunmi id'i taaxu taaxu me yi; taa tunmundi mexon li gemu taaxama teye ke ya yi.
Yaaxa ta baane dunbu; Gesere nda noxon taaxu si yugon ŋa; A da xooro a daga taaxu geseren kaara yi; A bogu tiide noxon ŋa.
Ati; Baccu baane an ga ma katta baane katu; Geseren paayi tuurini.
A t'an ga ken mulla an n'an kitten lo ñiimen wa n'in jan lagaren mugu saad'in ga kalla.
- Gesere d'i kitten lo ñiimen ŋa na donmonne -jakki n'a jakki- Donmonne fatten toxo tewono a gaa tewono; Carafu aro suraqun maxa.
A d'i kitten taaxu marafan ŋa; a da kattan girindi; katta baane ke a da soro tanmi yerendi; katton gaa tinmene sikkon ŋa xaaruyen sigi.
-Suraqun ti.. '' O laada xase ke; O n'a faayi ke be gan jewo terende ŋa a dallun - Donmonne mawunaasi''
I wuru.
- Gesere li sig'a kanma... Ati n ŋa du do ke taaxunu ke; Kamara dansoxo - Kaagoro sinmo ni maaku maxa.
- Kaagoro ke be ga ni nta kanna nta janbene... a nta wurunu ... Kamara dansoxo.
- Maxan kamara daalinña.
- Xaali kamara daalinña.
- Foballi dunbe kamara daalan ña.
- Maxan konto bonconŋe kamara; Ike yi sinmana iga n'an battu gunnen ŋa nta saagene.
Kaagoroni nga ro gunne ŋa; iga konti ke be yi; Maxanbaane ke be d'a ga bogu kamara dansoxo; a toxo donmonne kanma a g'a tiigana.

'' Donmonne; donmonne maxan canba donmonne ''
'' Donmonne; donmonne maxan canba bacco ''
'' Donmonne; donmonne maxan canba donmonne ''
'' Donmonne; donmonne maxan canba bajjo ''

'' Donmonne t'ike nta kanna ''
'' An ta kanna; an ta wurunu ''
'' An ta xaaxe jikku wuru ''
'' An ta xaaxe marafa wuru ''
'' An ta sette xaaxe si ya ''
'' An ta kanna; an ta wurunu ''
'' An ta xaaxe dikku wuru ''
'' An ta xaaxe marafa wuru ''
'' An ta sette xaaxe sii ya ''
'' An ta kanna; an ta wurunu ''

A da '' naa '' koppa bito tunmi....
Saaxa baane ke wa gonbono kitten ŋa sinqen wure a wa Allah terinkana i xeerin ŋa.
Bito tunmi ma ñeru nanlenmu ma sugi; i wa kaanin ŋa saaxani nwa gunne ŋa.
- Koota baane xobe dunbu nda kanmu laga; Deben dire nan giri nan sigi; iti mani xa na kanmun ŋa?
Iti xoben ya ni; mani xa xobe ni ke yi? Iti ''naa'' xoben ya ni.
- Saaxen ti ko ni? Iti donmonne ya ni; a t'a do manne? it'a do ''naa''
A d'i kittun wutu kanmun ŋa a da yaa ra bi gooti; ati '' Eeh; Jabaaru waahidu; Hari kallen ga n'in kita lenki a jare '' Baccu baane ndo debe ''naa'' li.
- A do gesere nga toxo riini m'i gaa kiñene kanpallun ŋa; ati gesere an n'in kitten wutu kanmu; a ga naa gemu haqe be yi an naa dag'a siiti xa ka ŋa.
Maxanbaane d'i kitten wutu kanmu a da ''naa'' booxo fillo.
Naxan ga ma gemu ku beenu ya; Xa kun xatin xollon ña taxayin xollon ŋa''
An lan t'a koono; bawo baccu baane yan sikki kanpallun ŋa; an lan ta koono.
Naxan ga ma gemu sere be xallen ŋa; an n'a xata an naa dag'a siiti.
Nxa; Janmanne kattan ga da raga koota be yi; Doronmu buna; Mexon da raga gijinmu a daga saxu; Saaxen li xurufu a kanma ati '' N lenme xori jomu ''
'' Soro nta baana; Soron la nta baanono ''

'' Kalle koota bireye nta no ''

'' Yugun ga naa baano; Suwanŋaana nta kitene ''