BAKKELI GEMU XANNEN DIGAAMU
N maarenmun sooninko do sooninkan xanne xanani , n wa a su kuuñini ti sooninkaaxu kuuñinde. N faayi a mulla na Bakkeli kafundo ke gemu xannen kitaaben digaamu dantanto ya yilla sooninkan xanne. N wa yanpayu muurunu a su maxa selli in ga na noqu toxo walla in ga ma a yilla ti i moxo , na tuguti inke baane haqile ke ra nta sikki ti tuwaano xooro beeni su ga ri tewe kun bito beeni ga sababu sooninkan xannen safanden gemunde , sakkati na xanne yillandi katta xanne tana a ma nowo.Sere su ga ra wa in tinmandini , a na a dabari kuudo ma golle ke wa siroono.
A ñaŋi Bakkeli deben noxo , dingira ke be toxon ga ni «
Centre d’Echanges et de Formation Pratique , a yinmankaaxun ga ñi Xaranmoxo
Aliwu Kisima TANJA kittu.
Golle ke dabari na a wutu
Nowanburu 27 katta Nowaburu 30 , 1995 ; jamaanu ku naxati soron su tewe (
Senegaali , Mali , Morotaani do Ganbi ). Xo in ga da ko moxo be in digan fono noxo,
tuwaano xooro yan ri tewe golle ke, i tuwaaxun ga taŋana katta sooninkan xanne walla katta fatanbin xannu tanani , i yogoni feti sooninko , xa i golli sooninkan xanne ke kanma moxo siri.
Bito naxati , i ga i haqilun faraaxunu sowoye do jamu kanma , i lagari taxandini sorobani sikki , i yinmankon ga ñi
Jaaman BACCILI ,
Ujaari Maxa DANSOXO do
Manmadu JALLO , digan saagandindaanon ñi
Ana Mari Jaañi ,
Laasana Jallo ken do
Amadu Jallo.
A koŋi nan ti : ganni selli o ga ñi «
m « ya roono «
m , p ,
b « kaane , misaale : ta
mmu , ka
mbe , ko
mpe ; ken safe moxo xenu na a saxu , o ga na xottu ku kutu , na xotte tana kafu i ya ,o ra ntaxa “
m “ kitta o na “
n “ ya kitta .
Misaale : ta
mmu , a na ña ta
nmu kuudo , o ga na ñi a mulla nan ti :
tankarage = tanmuni karagi walla ka
mme , o na a safa ka
nme kuudo o ga na ñi a mulla nan ti :
kandoroke = kanmen doroke ; Kanŋe : kanŋen doroke ==========
kandoroke . Hari a ga na ñi xottikoyindani beeni ga xo : temu ------ te
nme , kumu-----ku
nmu , ko-------ko
nŋo , gemu --------- ge
nme , xiñi --------- xi
nñi.
A koŋi nan ti : Sooninkan xottu beeni ga safeene ti sigiru filli :
te ,
ta ,
ka ,
ma ,
be ,
me ,
jo . O ga na ñi i
goboyen safana , o sigire lagarinte ke
fuutu kuudo a nan maxa sikkan rondi kaane, misaale : ka------ka(
a)nu =
kaanu walla
kaani , te------te(
e)nu =
teenu walla
teeni.
Ken falle o ga ma
sigire ke
fuutu a wa sikkan ritini ke moxo : a
kanu ( il a peur ) , a
kanu ( ses maisons) , ken kuna o na sigire ke filla kuudo na gaboyen koyi ( a
kaanu ) ses maisons.
A koŋi nan ti : o nan maxa ku xottu filli kari
xottikoyindan ŋa , i ga ni «
du « do «
me « . Misaale : Muusa da
du joogi , o na waase «
du « ke do «
joogi « su safana xotte baane , lemunun da
me xiri katta yigande , o na waase «
me « do «
xiri « safana xotte baane. «
me « do «
du « nta karini xotte su o ga na ñi i safana .
A koŋi nan ti : o na haqilun toxo ku sigiru filli , i ga ni «
r « do «
l « na a saxu dingiron ga nta baana sefe moxo. Sooninkan dingiro yogoni wa tini : «
renme « , noqu yogni xa wa tini «
lenme « , misaale:
renme nta Xunba maxa,
lenme nta Xunba maxa xa ken do «
ro « do «
lo « nta kille. Misaale: Sanba “
ro” Xunba konpe , yere “
ro” ni golle danginte walla golle ñamante , xa o ga na ti : “
lo” konpe katta an faaba bicca daga , yere “
lo” ni ñaamarindi golle ya. A na xo “
ri “ do “
li “ , i nta baana wure digantan noxo.
A koŋi nan ti : o na o haqilun toxo “
n “ ya , ti “
nda “ do barantan xottulenmu beeni ga ni “
nta “ do “
ntaxa “. O na waase “
da “ do “
nda “ katta me , kuudo na xuraye riti ken kaara , o ga na katta “
n “ ke faraaxunu ti “
ga na “ , o na a tu ti “
nda “ yan safeene , o ga ma ken moxo kitta su , o na “
da “ ya safana.
Misaale :a) lemine
nda ri , an na a xiri = lemine (
ga na ) ri , an na a xiri. b) leminen
da a xiri = leminen da
samba xiri. “
nta “ do “
ntaxa “ ku nta yillene , o na i safana ke moxo ya.
A koŋi nan ti : digantan joppaadin ŋa , walla gorobe ma tonbe , i ga tuumaye koyini , o na “
n “ baane ya safana walla “
nke “, selli digantan noxo ga na ñi , o na “
in “ ya safana walla “
inke “. (
n , nke ) et (
in , inke ).
Misaale :
n daga Dakkaaru yeru
, nke daga Dakkaaru yeru ; Muusa ti i nta saqa ma
in ga na ri walla Muusa ti i nta saqa ma
inke ga na ri.
A koŋi nan ti : O na xotten tinmanten ya safa kuudo sooninkara dingira su na du wari a noxo , dingira su do i sefe moxo , xa
safande ke na ña baane noqun su , a wa
muurunden nowondini xottimuuri kitaabun noxo , o na waase
kanmudun gorobe roono xottu filli naxa xo faransen xannen moxo.
Misaale : Sanba
da a katu. O na diganta ke fatanfansi :
Sanba = xottikoyidan kamane , a yaani golle ke dabarini,
da = ni xottikoyinda xottilenme a ga xottikoyindan deemana digantan noxo ,
a = ni xottilenme , a ga sigi fo birante ma fo muumunte batte ( samba da (
denba ) katu walla samba da (
xuben ) katu;
katu = golle be samba ga da a dabari , o na ti
xottikoyinda , maana xotte ke be ga koyini ke be ga ña. Selli oku kaara , i ga tini , digaamen konŋe :
Sanba da katu , a ma fatanta safana kundu na saxu ,
xotte toxo biten ŋa , ken ga ni : golle ke ga ña
sere be walla
fo be kanma. Sanba da manne
dabari : a katundi ya , a da
ko katu ? a da
denba walla
xuben ya katu , ken dinma o wa a tu sere be ga da golle ke dabari , o nan xawa a tuunu gollen ga dabari
sere be walla
fo be kanma baawoni Sanba ma
du katu , a da
fo ya katu.
A koŋi nan ti : o ga na ñi xotoyen muurunu ti ke sigire “
x ” da , o na waase a fillana “
xx ” , o na a xotondi ti ke sigire “
q “.
Misaale : ra
qe , fan
qe , lo
qe , mu
qu , jan
qa ,jo
qo , sa
qa , fe
qe , ya
qe…
A koŋi nan ti : o na o haqilun toxo “
wa “ do “
ŋa “. Dinma su o ga ra wa “
nta “ roono “
wa “ batten ŋa , o na “
wa “ ya safana , noqu su o ga r anta “
nta “ roono “
wa “ batte , o na “
ŋa “ ya safana.
Misaale : Denba
wa soxono teeni , o ra wa tini : Denba
nta soxono teeni. Ken kuna. Yere o da “
nta “ ro “
wa “ batte , a da diganta ke ñanmoxon ya yilla , xa digaame ke daganten ni.
Misaale tana xa faayin: Denban
wa xenqene ( a ra wa ñaana “
denba “ renyugu sikkandi walla yeliŋe. Konŋen kaara , dingiro yogoni wa tini : “ denban
ŋa xenqene “ ke ni koŋi digaamen ya , xa safe digaame fe , na saxu “
ŋa” nan gaba “
noxo “ ya koyini.
Misaale : denba
wa deben
ŋa , xunba daga saxan
ŋa. Sooninkara dingiro yogoni wa “
di “ roono “
ŋa “ ke batten ŋa .
Misaale : Muusa wa deben
di , Xunba daga saxan
di. N wa sere gabe walla i ga “
raawa “ walla “
ranta “ safana xotte baane , ken ni
juumaye ya na a saxu ,
xottu filli yaani i ga ma fatanta safeene
xotte baane . “
ra “ ni xottikoyindan ya a ga gollen koyini , “
wa “ xa ni xottilenme a ga xottinkoyinda ke deemana diganta ke noxo , xo “
nta ,
ga ,
na ,
da ,
du ,
ya ,
di ,
me … “
A koŋi nan ti : o na o haqilun toxo ku digantaanu filli : 1) – sug
o yinmen faayi do 2) – sug
u yinmen faayi. Na a saxu : “
o “ ke do “
u “ beeni ga da xotte ke safe moxon do a koni moxon yilla.
A koŋi nan ti : kuudo na xanne ke xaranŋunden tallan nowondi xaralenmon da , o na feere ya dabarini
sigire su ga
ñumiini ti
xanne baane , ken yan sigi foofo ga ni “
ny “ a ga ñi xareene ti “
ñ “ do “
nw “ a ga ñi xareene ti “
ŋ “ , i raqen nan saxu , na a tuguti
sigire baane ra wa kiteene, a ga ñumiini ti “
ny “ , sigire baane ra wa kiteene , a ga ra wa ñumiini ti “
ŋ “ ; i gar a wa kiteene ti “
ordinateur “. Fo be ga taŋana katta “
ñ “ be ga safeene ti
Mali jamaane kaara baane , i da a muuru i maxa , nan ti i ga na joofe i banŋe , i na a koyi fankan ŋa , i na i wara i xa na sukke do sooninkara kutten ŋa ti “
ñ “. N kiilun wa ayi nan ti ku digaamu koŋi a waxatin ŋa. O ntaxa do “
ny “ do “
nw “ kun xibaaru.